دیوان و باغلاما ساز‌هایی هستند که ظاهری بسیار مشابه دارند، ولی در واقع هر کدام سازی مستقل با ویژگی‌ها و رنگ صدایی مخصوص به خود هستند. در ادامه این مقاله قصد داریم شما را با ویژگی ها، تفاوت‌ها و شباهت‌های دو ساز دیوان و باغلاما آشنا کنیم. پس با ما همراه باشید.
معرفی دیوان و باغلاما
دیوان و باغلاما هر دو ساز در دسته سازهای زهی زخمه‌ای قرار می‌گیرند و توسط مضراب (یا انگشت دست) نواخته می‌شوند. ساز دیوان در سه سایز ساخته می‌شود که به سایز کوچک آن جُرا، به سایز متوسط آن دیوان دسته کوتاه و به سایز بزرگ آن دیوان که از همه مرسوم‌تر است می‌گویند. ساز باغلاما نیز با نام‌های بلغاری، بوزوق، جورا، چالغی، ساز، چوگور، چکو، دمبرا، دینقیر، زیمبرا و تنبور نیز معرفی می‌شود. برخی به دیوان در سایز کوچک باغلاما می‌گویند.
تاریخچه ساز دیوان و باغلاما
ساز دیوان ساز مخصوص کردستان ایران، کردستان ترکیه (کرمانج) و کردستان عراق است که هر سه منطقه دارای فرهنگ و رسم و رسومات مشابه هستند. علاوه بر این‌ها ساز دیوان در بوکان، مهاباد، سنندج و کرمانشاه نیز طرفدارانی پیدا کرده است. باغلاما در واقع ساز ملی قوم ترک و منطقه آناتولی است که در میان مردم ترک زبان و کرد زبان ترکیه و شمال عراق رایج بوده است و در نیم قرن گذشته توسط مهاجران کرد عراقی در آذربایجان غربی و کردستان ایران رواج پیدا کرد.
کاسه‌ی ساز
دیوان دارای یک کاسه‌ی بزرگ از جنس چوب درخت توت سیاه، گردو، یا گلابی است که به خاطر بزرگ بودنش نمی‌توان آن را به صورت یک تکه ساخت. کاسه‌ی دیوان را با چسباندن تکه‌های هلالی خمیده شده به یکدیگر می‌سازند. باغلاما دارای یک کاسه طنینی کمی کوچکتر و یک پارچه نیمه گلابی از جنس چوب‌های پروانه، عرعر (سروکوهی)، ماعون (ماهون) است و چوب صفحه‌ی رویی را از چوب‌های صنوبر و … انتخاب می‌کنند.
دسته و دستان‌های ساز
دیوان دارای دسته‌ای بلند‌تر از دسته‌ی ساز باغلاما است که به کاسه متصل می‌شوند و روی آن‌ها دستان بسته می‌شود. چوب انتخابی برای دسته ساز‌ها باید سخت و محکم مانند چوب بلوط باشد. زیرا دسته ساز به طور مداوم تحت فشار انگشتان نوازنده است. دیوان تعداد ۲۴ پرده بر روی دسته خود دارد که قابلیت جابجایی نیز دارند. این در حالی است که باغلاما و سازهای هم خانواده اش با دستان بندی متفاوت (۹، ۱۲، ۱۷، ۲۴) وجود دارد. دستان‌های این ساز‌ها معمولا سیم‌های نایلونی ۰.۳۵ تا ۰.۴۰ هستند.
تعداد و جنس گوشیها
دیوان و باغلاما هر دو دارای ۷ گوشی به تعداد سیم‌های خود هستند که ۴ گوشی در جایگاه اصلی گوشیها و ۳ گوشی دیگر در وجه مقابل واقع شده اند. گوشیها را معمولا از چوب درختانی مانند مَمرَز، بلوط و شمشاد می‌سازند.
سیم گیر و شیطانک
در فاصله‌ی بین سرپنجه (محل قرارگیری گوشیها) و دستان‌ها قطعه‌ای باریک چوبی قرار گفته تا سیم‌ها از روی آن عبور کنند و به گوشیها برسند. در پایین‌ترین قسمت کاسه هر دو ساز سیم گیر واقع شده تا سر دیگر سیم‌ها به آن گره بخورند.
تعداد سیم‌های ساز دیوان و باغلاما
ساز دیوان دارای ۷ سیم و باغلاما نیز ۶ یا ۷ سیم از جنس فولاد دارد. سیم‌های هر دو ساز به صورت سه گروه سه تایی، دوتایی و دوتایی تقسیم و کوک می‌شوند. کوک مرسوم ساز دیوان لا، ر، سل یا لا، ر، می و کوک مرسوم ساز باغلاما ر، سل، لا و یا لا، ر، می است. در هر دو ساز یک سر سیم‌ها به سیم گیر (در پایین ساز) و سر دیگر آن به گوشی‌های نصب شده در دسته بسته می‌شوند.
خرک ساز
بر روی صفحه‌ی کاسه هر دو ساز قطعه‌ای باریک با شیار‌های کم عمق نصب شده است تا سیم‌ها با یک فاصله کم از صفحه قرار بگیرند. خرک را از شاخ، استخوان، عاج فیل و یا چوب‌های سخت می‌سازند.
مضراب ساز دیوان و باغلاما
ساز دیوان را با مضراب پلاستیکی می‌نوازند و نوازنده در حین نواختن انگشت میانی خود را بر کاسه‌ی طنینی ساز می‌زند. ساز باغلاما را می‌توان با مضراب پلاستیکی یا چوبی (از جنس چوب یا پوست درخت گیلاس، شاخ، پرغاز و …) و یا با سر انگشتان دست (شلپه، شرپه) نواخت.
صدای ساز
با توجه به اینکه یکی از تفاوت‌های اصلی این دو ساز در طول دسته آن‌ها است. سازی که دسته کوتاه تری داشته باشد دارای صدای زیر‌تر و نافذ‌تر خواهد بود.
سخن آخر
همانطور که مطالعه کردید تنها تفاوت اصلی و عمده ساز دیوان و باغلاما در سایز کاسه طنینی و دسته ساز است و در دیگر موارد بسیار شبیه به هم و دارای تفاوت‌های جزئی با یکدیگر هستند.