بربط یا عود (در زبان عربی به بربط عود می‌گویند) در دسته ساز‌های زهی مضرابی مقید قرار می‌گیرد که بم‌ترین صدا را در بین ساز‌های زهی دارد. برای نواختن ساز عود، آن را به شکل افقی روی ران پا می‌گذارند و به کمک یک مضراب بر سیم‌های ساز زخمه می‌زنند تا صدا تولید شود. با توجه به آثار و تصاویری که از دو هزار سال پیش بر جای مانده، مشاهده شده است که این ساز یکی از ساز‌های بسیار رایج قدیم بوده است که پس از اسلام توسعه پیدا می‌کند و در سراسر جهان مورد استقبال قرار می‌گیرد. این ساز علاوه بر ایران در کشور‌های عربی و ترکی نیز ساخته می‌شود و مورد استفاده قرار می‌گیرد. عود‌هایی که در کشور‌های عربی ساخته می‌شود دارای کاسه‌ای بزرگ، عود‌های ترکی دارای کاسه‌ای کوچک و عود‌های ایرانی در اندازه متوسط هستند. در ساخت این ساز گلابی شکل از چوب، نایلون یا زه، استخوان و … استفاده می‌شود. تشخیص اینکه یک ساز جنس و کیفیت خوبی دارد یا نه کاری بس دشوار است. ما در این مقاله نکاتی را در باب این ساز خواهیم گفت تا شما بتوانید با دیدی باز و خیالی آسوده یک ساز با کیفیت و مرغوب را تشخیص دهید و آن را خریداری نمایید.
ساختمان ساز عود / بربط
قبل از اینکه به ارزیابی و شناخت یک ساز با کیفیت بپردازیم باید با اجزای تشکیل دهنده‌ی ساز آشنا شویم، زیرا شناخت اجزای ساز در تشخیص یک ساز مرغوب بسیار موثر است. اجزای تشکیل دهنده‌ی بربط عبارتند از:
کاسه‌ی طنینی و صفحه‌ی رویی آن
کاسه‌ی طنینی عود یا همان بربط شکلی شبیه به گلابی دارد که از دو قسمت مساوی (از طول) ساخته می‌شود. کاسه‌ی طنینی یک صفحه‌ی رویی دارد که آن هم از جنس چوب است و به خاطر صدادهی مطلوب‌تر برای ساخت آن از چوب کاج استفاده می‌کنند.
مهم‌ترین عامل برای داشتن یک ساز با کیفیت جنس چوبی است که کاسه‌ی طنینی با آن ساخته می‌شود. پس در خرید ساز به جنس چوب آن دقت کنید.
اگر به صفحه‌ی رویی کاسه دقت کنید دو دایره‌ی مشبک می‌بینید که به منظور خروج صدا بر روی صفحه تعبیه شده اند و در قسمت پایین، خرک که از جنس استخوان است نصب شده است. در فاصله‌ی نزدیک به خرک صفحه‌ی بیضی شکل مشاهده می‌شود که اغلب از جنس استخوان یا چوب است که به منظور جلوگیری از ساییده شدن صفحه در اثر برخورد مضراب نصب می‌شود. در هنگام انتخاب ساز عود به تمیزی و ظرافت ساخت هر کدام از این قسمت‌ها دقت کنید.
سیم گیر و خرک عود
خرک قطعه‌ای چوبی به طول ۱۰ سانتی متر است که در قسمت پایین صفحه‌ی رویی نصب می‌شود و روی آن شیار‌های کم عمقی برای عبور سیم‌ها وجود دارد.
پل‌های داخل کاسه
داخل کاسه‌ی طنینی پل‌هایی به منظور جلوگیری از تغییر شکل صفحه نصب می‌کنند. اگر پل‌ها به درستی و یا در محل مناسب نصب نشده باشند پس از مدتی صفحه‌ی ساز دچار تغییر شکل می‌شود.
دسته‌ی ساز
عود دارای یک دسته‌ی کوتاه (حدود یک سوم طول کاسه) با قطر ۱۰ سانتی متر از جنس چوب می باشد. دسته از یک طرف به سرپنجه‌ی ساز و از طرف دیگر به کاسه‌ی طنینی متصل است. در قدیم بر روی دسته عود دستان بندی می‌کردند، ولی عود‌های امروزی فاقد دستان بندی هستند. گا‌هاً بر روی دسته تزئیناتی شبیه به خط دستان به کار می‌رود.
سرپنجه عود
سرپنجه یک محفظه‌ی تو خالی است که در ابتدای طول دسته قرار می‌گیرد. سر پنجه کمی به سمت عقب ساخته می‌شود و محل قرار گیری گوشی‌ها است که هر طرف آن پنج گوشی (در مجموع ده گوشی) برای کوک کردن ۱۰ سیم ساز نصب می‌شود.
گوشی‌های ساز عود
همانطور که گفتیم این ساز دارای ده گوشی به تعداد سیم‌های ساز است. گوشی‌ها شبیه میخ‌های سر پهن و از جنس چوب هستند. قسمت پهن گوشی بیرون سرپنجه است و نوازنده با چرخاندن آن‌ها می‌تواند سیم مورد نظرش را کوک کند. قسمت باریک تر گوشی درون سرپنجه است که سیم به دور آن می‌پیچد. گوشی‌ها باید به راحتی به چپ و راست بچرخند، ولی در عین حال باید محکم باشند که پس از کوک کردن ساز، شل نشوند و ساز را از کوک خارج نکنند.
شیطانک
شیطانک یک قطعه باریک و کم ارتفاع به اندازه‌ی عرض دسته است که بین دسته و سرپنجه قرار می‌گیرد. شیطانک دارای شیار‌های کم عمقی است که سیم‌ها از درون آن‌ها عبور می‌کنند. شیطانک باید توانایی تحمل فشار وارده از طرف سیم‌ها را داشته باشد.
سیم‌های ساز
این ساز دارای ۱۰ سیم است که سیم‌ها دو به دو همصدا با هم کوک می‌شوند. ولی در برخی از عود‌ها یک سیم تکی برای بم‌ترین صدا (واخوان) بسته می‌شود. سیم‌ها یا وتر‌های عود از جنس زه یا همان روده‌ی تابیده‌ی گوسفند، سیم‌های نایلونی یا ابریشم تابیده با روکش فلزی در ضخامت‌های مختلف ساخته می‌شوند که معمولا سیم شماره‌ی ۵۰۴ مورد تائید نوازندگان قرار می‌گیرد. اغلب سیم‌های هشتم تا دهم ساز روکش فلزی دارند.
مضراب ساز
مضراب این ساز از پلاستیک نرم و یا شاهپر پرندگان بزرگ ساخته می‌شود. امروزه گاه از مضراب‌های پلاستیکی هم استفاده می‌کنند. انتخاب مضراب ساز هم به اندازه انتخاب خود ساز حائز اهمیت است. مهم‌ترین نکته در انتخاب مضراب خوش دست بودن آن است.
مشخصات یک عود خوب و با کیفیت
قبل از هر چیزی قابل ذکر است که برای خرید ساز بهتر است ابتدا با استاد و نوازنده‌ی آن ساز مشورت کنید تا بدون پشیمانی یک ساز مناسب را تهیه کنید. اما به طور کلی مشخصات یک عود با کیفیت عبارت است از:
- برای خرید ساز در ابتدای کار برخی ساز‌های مشقی را پیشنهاد می‌دهند که دارای قیمت مناسب تری هستند. ولی از نظر برخی استادان موسیقی این ساز‌ها ساز‌های مناسبی برای یک نوازنده مبتدی نیست، زیرا در اکثر موارد کوک و تنظیم نیستند و صدای ناخوش آن موجب دلزدگی هنرجو و به دنبال آن تمرین کم و عدم موفقیت می‌شود. پس اگر توان مالی شما اجازه میدهد بهتر است که از همان ابتدا به سراغ ساز‌های سرشناس و تائید شده بروید.
- در ایران برای ساخت عود ایرانی دو نوع قالب معروف استفاده می‌شود که مورد تائید بسیاری از کارشناسان است:
۱. قالب قنبری: این قالب کمی کوچکتر از قالب عود عربی است و تفاوت‌های بسیار جزئی با دیگر عود‌ها دارد.
۲. قالب عود نریمان: این قالب همان قالب عود عربی را دارد، ولی کمی کوچکتر و ایرانی شده است. - هنگامی که سازی را مورد بررسی قرار می‌دهید، اولین عامل در تشخیص یک ساز مرغوب و با کیفیت نوع چوبی است که ساز با آن ساخته شده است. چوب مورد استفاده در ساخت ساز باید قبل از اینکه برش داده شود به صورت کاملا تدریجی خشک شده باشد؛ در غیر اینصورت پس از ساخت ساز و در اثر گذر زمان و خشک شدن تدریجی ساز، ساز تغییر شکل پیدا می‌کند. در هنگام خرید دقت کنید که چوب ساز کاملا یک دست و بدون هیچ برآمدگی یا فرو رفتگی باشد. همچنین ترک یا تاب نداشته باشد.
- دومین عمل مهم در انتخاب یک ساز صدای آن است که این ویژگی را کسانی که دستی در نوازندگی دارند می‌توانند تشخیص دهند. ساز باید دارای صدای شفاف و بدون زنگ باشد. تشخیص صدای مناسب و با کیفیت را برعهده کارشناسان با تجربه بگذارید.
- قسمت‌های مشبک روی صفحه ساز باید تمیز و ظریف برش خورده باشند.
- گوشی‌های ساز باید به درستی در سرپنجه جایگذاری شده باشند و لغی نداشته باشند.
- ساز باید به راحتی کوک شود (گوشی‌ها راحت به چپ و راست بچرخند) و پس از هر بار مضراب زدن کوک آن تغییر پیدا نکند. در هنگام خرید ساز باید ساز را کوک کرد و به آن مضراب زد و ببینید که آیا کوک ساز باقی می‌ماند یا نه.
- یک ساز خوب و با کیفیت پس از گذر زمان و مضراب خوردن کیفیت صدای آن بهتری پیدا می کند.
- یک عود خوب پس از چند سال مضراب خوردن نباید هیچ گونه تغییر شکلی پیدا کند. پس بهتر است در هنگام خرید به سراغ ساز‌های سازنده‌هایی بروید که ساز‌های آن‌ها شناس و تائید شده باشند و امتحان خود را پس داده باشند.
قسمت‌های مختلف ساز مثل برش‌های گوشی‌ها، شیطانک، سیم گیر و … باید تمیز برش خورده و دقیق نصب شده باشند.
نام برخی از عود سازان مشهور
برادران محمدی
محمد اژدری
عرفاتی
مانی جفرودی
عابدینی
ملکشاهی
نریمان آبنوسی
