سازهای ابداعی ایرانی

علاقمندان به موسیقی با پیشرفت در این علم موفق به ساخت ساز‌های جدید شده‌اند و در هر منطقه با توجه به سبک موسیقی خود سازی متفاوت را ابداع و ساخته اند. در ایران نیز استادان برجسته و سرشناس موسیقی مانند محمدرضا شجریان، حسین علیزاده و … بنابر نیاز به صداهای جدید در موسیقی ایرانی دست به کار شده‌اند و ساز‌هایی جدید را ابداع کردند. در ادامه این مقاله قصد داریم شما را با انواع ساز‌های ابداعی و عجیب ایرانی آشنا کنیم. پس با ما همراه باشید.

سلانه سازی است که توسط حسین علیزاده و سیامک افشاری ابداع شده است. سلانه محدوده صوتی بم و رنگ صوتی منحصر به فردی دارد. در این ساز برای تقویت هارمونیک و حجم و تنوع رنگ از واخوان استفاده می‌کنند. سلانه ۱۲ سیم دارد که ۶ سیم آن اصلی هستند، کوک می‌شوند و ملودی با آن‌ها اجرا می‌شود. ۶ سیم دیگر سیم‌های رزونانس هستند و روی آن‌ها انگشت گذاری نمی‌شود. بد نیست بدانید سلانه به معنای آهسته است و می‌گویند، چون دیر پا به دنیا گذاشته نام آن را سلانه گذاشته اند.

یکی دیگر از ساز‌های ابداعی حسین علیزاده سازی به نام شورانگیز است. شورانگیز سازی زهی است که شباهت زیادی به سه تار، تار و تنبور دارد. شورانگیز ۶ سیم دارد و کاسه آن کمی از سه تار بزرگتر است. این ساز ابتدا به سفارش علی تجویدی، توسط ابراهیم قنبری مهر ساخته شد و سال‌ها بعد حسین علیزاده موفق شد سازی به نام شورانگیز را ابداع کند.

مبدع این ساز کیهان کلهر است که خود می‌گوید حدود ۱۵ سال پیش با یک سازنده با نام پیتر بیفن آشنا شدم که سازی شبیه به کمانچه با دسته‌ای بلند ساخت و از همان زمان با پیتر طرح ساخت شاه کمان را ریختیم. این ساز که ظاهری شبیه به کمانچه دارد، دارای ۸ سیم واخوان است و صدایی ما بین کمانچه و چنگ می‌دهد. در واقع دامنه صدای این ساز ۵ پرده از کمانچه پایین‌تر است و صدای بم تری دارد. کیهان کلهر می‌گوید ساخت این ساز ۱۵ سال طول کشید تا بتوانم سازی با صدای دلخواه بسازم.

ساز دیگری به نام حافظ توسط حافظ ناظری آهنگساز، نوازنده، خواننده و رهبر ارکستر (فرزند شهرام ناظری) ابداع شده است. این ساز ایده حافظ ناظری و ساخته سعید صفری و مجید صفری، شبیه به سه تار، ولی با دسته‌ی پهن وبا ۶ سیم است. بد نیست بدانید ساز حافظ ۱۷ پرده کروماتیک دارد. آقای ناظری از دلیل ابداع این ساز گفته ” زمانی که به آمریکا رفتم در تکنوازی و همین طور در همنوازی‌های سه تار متوجه شدم که این ساز از نظر کوک و همچنین صدای بم به تغییر و اصلاح نیاز دارد ضمن آنکه در قرن بیستم و با توجه به تغییر تکنیک‌ها لزوم تغییر ساز‌ها به نحوی که جوابگوی تکنیک‌های جدید باشد، مطرح است. “

داریوش طلایی موسیقی دان، آهنگساز و نوازنده تار و سه‌تار که از وجود استادانی، چون علی‌اکبر شهنازی، نورعلی برومند، عبدالله دوامی، یوسف فروتن و سعید هرمزی بهره برد، با همکاری این هنرمندان برجسته سازی را ابداع کرد و آن را نوتار نام نهاد. این ساز توانست در جشنواره خوارزمی رتبه نخست را کسب کند. آقای طلایی از دلیل ابداع این ساز می‌گوید: ” ساز تار به عنوان مهم‌ترین ساز ملی ایرانی علی‌رغم تمامی ویژگی‌های برجسته خود، حداقل از نظر ساختار، برای مطرح شدن در سطح جهانی دارای موانعی، چون گرانی، شکل غیر ارگونومیک و دشواری حمل و نقل به دلیل ابعاد نامتقارن است. ساز ابزار کار نوازنده است و من همیشه در جستجوی حل مسائلی بودم که در حوزه این ساز وجود داشت. در این طرح تلاش کردم با حفظ هویت فرهنگی تار، این موانع را برطرف کنم. نوتار در واقع همان تار سنتی ایرانی است که در کاسه آن تغییرات شکلی و آکوستیکی انجام شده که نه تنها از خصوصیات آکوستیکی آن کاسته نشده، بلکه صدا دهی آن سالم‌تر و هارمونیک‌های آن مرتب‌تر شده است. این ساز به گونه‌ای طراحی شده که به عنوان یک وسیله موسیقی از جهات مختلف، همچون سهولت حمل و نقل، سلامتی نوازنده و محیط زیست تبدیل به سازی بسیار کاربردی‌تر برای عرضه به صحنه جهانی باشد. “

مجید آذری پور یکی دیگر از کسانی است که برای خلق سازهای جدید دست به کار شده و سازی جدید با نام دف کوکی را ابداع و ارائه کرده است. یکی از ویژگی‌های اصلی ساز دف کوکی، کوک شدن پوست ساز دف برای تنظیم دف با انواع موسیقی‌ها است.

دیگر ساز ابداعی مجید آذری پور ساز کولک است، به گفته او این ساز تلفیقی از ساز سنتی و ایرانی تمبک و ساز غربی کاخن است. این ساز هنگام نواختن روی دوش نوازنده قرار می‌گیرد و به همین دلیل به آن کولک می‌گویند.

یکی دیگر از ساز‌های ابداعی از خانواده ساز‌های زهی آرشه‌ای ساز صراحی است که مانند ساز کمانچه نواخته می‌شود. این ساز توسط محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۷ ابداع شده است. صراحی در دسته ساز‌های زهی آرشه‌ای بم خوان قرار می‌گیرد و در چهار وسعت صوتی سوپرانو، آلتو، باس (بم صراحی) و کنترباس (شاه صراحی) طراحی شده است. به طور کلی این ساز امکانات ساز ویولن و کمانچه را دارد؛ به همین دلیل نوازندگان کمانچه، قژک، ویولن، ویولنسل و کنترباس به راحتی می‌توانند آن‌ها را بنوازند. یکی از ویژگی‌های جالب این ساز امکان تعویض محفظه پوست و چوب آن است.

شاه صراحی بزرگترین ساز خانواده‌ی صراحی است که صدای آن به ساز کنترباس مرسوم غربی شباهت دارد. ظاهر شاه صراحی به عود یا بربط نزدیک است با این تفاوت که خرک شاه صراحی بر روی پوست، ولی خرک ساز عود بر روی صفحه‌ی چوبی اش نصب شده است. نوازنده شاه صراحی ساز را می‌تواند در حالت نشسته یا ایستاده بنوازد.

یکی دیگر از ساز‌های ابداعی محمدرضا شجریان ساز خوش نوای شهرآشوب است. شهرآشوب در واقع سازی است که می‌تواند جایگزین کمانچه شود. شهرآشوب نیز مانند صراحی در چهار سایز و چهار وسعت صوتی با نام‌های شه‌بانگ، شه‌نواز، شهرآشوب آلتو و شهر آشوب سوپرانو ساخته شده است.

شهنواز از ساز‌های زهی آرشه‌ای و جایگزین خوبی برای ساز کنتر باس است. به گفته استاد شجریان این ساز شبیه صراحی است و قابلیت حمل راحت‌تری دارد.

شهبانگ نیز مانند شهنواز از ساز‌های زهی آرشه‌ای و جایگزین خوبی برای ساز کنتر باس است.

سبو از دیگر ساز‌های ابداعی و زهی آرشه‌ای است که مانند ساز ویولن نواخته می‌شود. استاد محمدرضا شجریان این ساز را جایگزین ساز ویولن و کمانچه می‌دانند. این ساز برای نوازندگان ویولن و کمانچه به راحتی قابل نواختن است.

ساز دل و دل از مهمترین ابداعات محمدرضا شجریان است که در ۲ وسعت صوتی دل و دل آلتو و دل و دل سوپرانو ساخته شده و صدایی مابین صدای ویولن و کمانچه دارد. به گفته بابک ثابتیان از صدای دل و دل می‌توان صدای سرنا و بربط را شنید. دلیل نامگذاری این ساز شباهت کاسه آن به دو دل است. نوازندگی این ساز مانند ساز ویولن، اما با نوا و صدایی ایرانی است.

کرشمه از ساز‌های زهی مضرابی و نحوه‌ی نواختن این ساز مانند ساز تار است. نوازنده برای نواختن این ساز آن را با یک بند به گردن خود آویزان می‌کند.

ساغر از دیگر سازهای زهی مضرابی، تقریبا هم اندازه با ساز تار، ولی کاسه طنینی اش شبیه به عود و کمی کوچکتر از عود است. استاد شجریان صدای ساز ساغر را جایگزینی برای صدای عود و تار می‌دانند.

از دیگر ساخته‌های محمدرضا شجریان ساز باربد است که در دو شکل متفاوت ساخته شده است و می‌تواند جایگزینی برای صدای گیتار و عود باشد.

پرهیب ساز زهی زخمه‌ای است که طبق گفته استاد شجریان می‌تواند جایگزین ساز سه تار شود.

تندر سازی شبیه به سنتور باس، ولی با رنگ صدایی جدید است. این ساز ۱۴ خرک و ۴ اکتاو را شامل می‌شود. تندر با صدای بم و گرمی که دارد صدای ارکستر را تقویت می‌کند.

ارغنون نیز سازی ابداعی از محمدرضا شجریان و شبیه به تندر با چند تفاوت است. یکی از تفاوت‌های بارز این ساز با تندر وجود پوست در قسمت‌هایی از چوب صفحه و وجود خرک یک تکه زیر سیم‌ها است. با این حساب ساز ارغنون به ساز قانون نیز شباهت دارد.

بم ساز نیز از ساز‌های ابداعی محمدرضا شجریان است که شباهت زیادی به سنتور دارد. محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۷ از این ساز رونمایی کرد و گفت:” آشنایی من با ساز سنتور به سال ۱۳۳۹ باز می‌گردد که من در آن زمان تازه معلم شده بودم، یکی از دوستانم سنتوری مشقی و بد صدا داشت؛ بعد از یک سال سنتوری ساختم که صدا بدی نداشت، اما از آن زمان به بعد همواره به صدای بهتر از این ساز فکر می‌کردم، چرا که معتقدم صدای سنتور قابلیت بم بودن را دارد و این درحالی است که در سنتور‌های معمولی، تنها قسمت میانی آن صدای بم دارد به همین دلیل من به دنبال صدای بم سنتور بودم. بعد از مدتی حدود ۱۵ سازساختم، اما به نتیجه مطلوب نمی‌رسیدم و از ۲۵ سال پیش سیم‌های مختلف را برروی این ساز تجربه می‌کردم و خوشبختانه طی سال‌ها تجربه به این نتیجه رسیدم که می‌توان به صدای یکدست و بم از ساز سنتور رسید و در سفر‌های مختلفی که به نقاط مختلف دنیا از جمله آمریکا داشتم سیم‌های مختلفی را که به درد سنتور بخورد را امتحان می‌کردم تا اینکه فروردین امسال طرح این ساز را زدم و نام “بم ساز” را بر آن گذاشتم.”

دلنواز از ساز‌های ابداعی محمدرضا ژاله است. این ساز در دسته ساز‌های زهی مضرابی و صدایی مابین تار و سه تار دارد.

مراژ سازی ابداع شده از محمدرضا ایلدار ژاله است. نام این ساز از سرواژه‌های محمدرضا ایلدار ژاله است . مراژ ۳ سیم و صدایی بم دارد.

نسیم از دیگر سازهای زهی مضرابی استاد ژاله با ۶ سیم است که مانند ساز تار نواخته می‌شود.

از دیگر سازهای ابداع شده توسط محمدرضا ژاله می‌توان به ساز نرگس با ۳ سیم و صدایی بم اشاره کرد. قدرت اجرای این ساز مانند ساز تار است.

یک ساز زهی آرشه‌ای از ابداعات محمدرضا ژاله که در دو وسعت صوتی سوپرانو و باس ساخته شده است.

دل آویز نیز در دسته سازهای زهی آرشه‌ای آقای ژاله است. بد نیست بدانید محمدرضا درویشی در موسیقی نمایش افرا به کارگردانی بهرام بیضایی از این ساز استفاده کرده و علت استفاده از این ساز را صدای خش‌دار آن که یادآور موسیقی قدیم ایران است بیان کرد.

دل انگیز هم یک ساز زهی آرشه ای است که در سه  وسعت صوتی سوپرانو، آلتو و باس ساخته شده است.

ژاله از دیگر سازهای ابداعی استاد محمدرضا ژاله است که در دو وسعت صوتی آلتو سوپرانو وجود دارد. جالب است بدانید محمدرضا درویشی در موسیقی نمایش هزار و یک شب به کارگردانی بهرام بیضایی از ساز ژاله آلتو استفاده کرده ‌است.

بهروز بیگی این هنرمند همدانی یک ساز بادی جدید به نام یسنا ابداع کرده است که امکان نواختن موسیقی دستگاهی و گام کروماتیک را دارد. این ساز توسط محمدرضا درویشی و حسین علیزاده مورد تائید قرار گرفته است.

نوبانگ ساز کوبه‌ای جدید ساخته شده توسط امیرحسین طریقت و سازی شبیه به تنبک است که علاوه بر صدای تنبک صدای دیگر سازهای کوبه‌ای از جمله ، کوزه، دف، تبلا و افکت‌های پرکاشن را نیز دارد. آقای طریقت درباره این ساز گفته است: “من برای ایجاد چنین صدا‌هایی تغییراتی را در ساختمان ساز تنبک به وجود آورده ام؛ اول اینکه دو حفره دیگر بر روی کاسه طنینی تنبک ایجاد کرده ام که سوراخ‌های ایجاد شده با قطر ۴ سانتی متر جواب‌گوی نیاز این ساز جدید بود. پس از اضافه کردن سوراخ‌ها به کناره نفیر به این فکر افتادم که اگر حلقه دف نیز داخل آن اضافه کنم شاید صدای جالبی به گوش برسد؛ که حلقه‌های چهارتایی را بیشتر پسندیدم”. جالب است بدانید که این ساز توسط هنرمندانی چون استاد ابراهیم قنبری مهر، محمود فرهمند، بهمن رجبی، حسین علیزاده، پژمان حدادی و کیهان کلهر مورد تائید قرار گرفته است.