معرفی ساز باغلاما

باغلاما در دسته ساز‌های زهی مضرابی (زخمه‌ای) مقید است که به کمک ضربه زدن مضراب به سیم صدای آن تولید می‌شود. باغلاما در لغت به معنای اتصال (بند و بست) است و شاید نام آن را بتوان به وجود دستان و بندهای موجود روی دسته ربط داد.

باغلاما ساز ملی و مخصوص اقوام ترک و منطقه‌ی آناتولی است. ساز باغلاما در بین ترک زبانان و کرد زبانان ترکیه و شمال عراق بسیار رایج است. این ساز در نیم قرن گذشته توسط مهاجران کرد عراقی در آذربایجان و کردستان ایران مرسوم شد. برخی معتقدند باغلاما و ساز‌های هم خانواده‌اش حاصل تعییراتی هستند که روی ساز قوپوز (ساز عاشیقی) انجام شده است و قوپوز ساز مورد استفاده اوزان‌های قرون گذشته (اجداد عاشیق‌ها و بخشی‌های ترک نژاد) بوده است. در هر حال این ساز نقش به سزایی در انتقال فرهنگ و موسیقی ترکی این روز‌ها داشته است.

در آناتولی این ساز را با نام‌های دیگری همچون بلغاری، بوزوق، جورا، چالغی، ساز، چوگور، چکو، دمبرا، دینقیر، زیمبرا و تنبور نیز می‌شناسند.

کاسه طنینی و دسته ساز
باغلاما دارای یک کاسه‌ی طنینی یک پارچه نیمه گلابی شکل است که روی دهانه‌ی کاسه را با صفحه‌ای چوبی می‌پوشانند. جنس چوب کاسه‌ی طنینی معمولا از چوب‌های پروانه، عرعر (سروکوهی)، ماعون (ماهون) است و چوب صفحه‌ی رویی را از چوب‌های صنوبر و … انتخاب می‌کنند. این ساز دسته‌ای تقریبا بلند دارد که به کاسه متصل است و روی آن دستان بسته می‌شود. چوب انتخابی برای دسته ساز باید از چوب‌های سخت و محکم مانند بلوط باشد. زیرا دسته ساز به طور مداوم تحت فشار انگشتان نوازنده است.

دستان‌های ساز باغلاما
ساز‌های این خانواده با دستان بندی مختلف (۹، ۱۲، ۱۷، ۲۴) ساخته و دیده می‌شود که هر کدام ویژگی‌ها و کاربرد‌های مخصوص به خود را دارند. ولی بد نیست بدانید امروزه ساز‌های با دستان‌های کمتر هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. دستان‌های ساز باغلاما سیم‌های نایلونی ۰.۳۵ تا ۰.۴۰ هستند.

گوشی‌های ساز
در بالاترین قسمت دسته ۷ گوشی به تعداد سیم‌های ساز نصب شده است. در یک سمت ۴ گوشی و در سمت دیگر سه گوشی قرار می‌گیرد و سیم‌های ساز پس از عبور از شیطانک به دور آن‌ها پیچیده می‌شود. گوشی‌ها برای کوک کردن سیم‌های ساز به راست و چپ چرخانده می‌شوند. گوشی‌های ساز را از چوب درختانی مانند مَمرَز، بلوط و شمشاد می‌سازند.

سیم گیر و شیطانک
شیطانک در فاصله‌ی بین سرپنجه (محل قرارگیری گوشی‌ها) و دستان‌ها واقع شده است تا سیم‌ها از روی آن عبور کنند و به گوشی برسند. سیم گیر نیز پایین‌ترین عضو کاسه‌ی طنینی است که سر انتهایی سیم به آن گره می‌خورد. شیطانک و سیم گیر باید از چوب‌های سخت مانند شاخ، استخوان و یا عاج فیل ساخته شوند تا توانایی تحمل فشار وارده از سیم را داشته باشند.

خرک
در قسمت پایینی کاسه‌ی طنینی قطعه‌ای باریک از جنس شاخ، استخوان، عاج فیل و یا چوب‌های سخت نصب می‌شود تا سیم‌ها با یک فاصله از صفحه از روی آن عبور کنند و به سیم گیر برسند.

سیم‌های ساز
باغلاما دارای شش یا هفت سیم از جنس فولاد است. سیم‌ها به سه گروه سه تایی، دوتایی و دوتایی تقسیم می‌شوند. یک سر این سیم‌ها به سیم گیر و سر دیگر آن به گوشی‌های نصب شده در دسته ساز بسته می‌شود.

باغلاما و دیگر ساز‌های هم خانواده آن کوک‌های مختلفی دارند که هر کدام از این کوک‌ها در نواختن سبکی خاص کاربرد دارند. این کوک‌ها عبارتند از:
کوک بوزوک یا کارا (Sol, Re, La)
کوک باغلاما (La, Sol, Re)
کوک مستزاد (Fa, Re, La)
کوک میسکت (Fa#, Re, La)
(کوک‌های گفته شده مربوط به سه گروه سیم است).

این ساز با مضراب پلاستیکی نرم و یا سر انگشتان دست (شلپه، شرپه) و یا مضراب‌هایی از جنس چوب یا پوست درخت گیلاس، شاخ، پرغاز و … نواخته می‌شود.

تکنیک‌های اجرایی این ساز در کشور ترکیه نسبتا پیچیده، ولی در ایران ساده‌تر است. در ایران روی ردیف‌های اول، دوم و سوم وتر‌ها انگشت گذاری می‌شود، ولی انگشت گذاری بیشتر روی وتر‌های اول و ملودی نیز روی سیم‌های ردیف اول اجرا می‌شود. نوازنده برای گرفتن وتر‌های ردیف سوم نیز از انگشت شست دست چپ استفاده می‌کند.

این ساز در موسیقی محلی ترکی، موسیقی آذری، موسیقی کردی، موسیقی کلاسیک عثمانی، موسیقی آشوری، بخش‌هایی از موسیقی سوریه، موسیقی ارمنی و گا‌ها در عراق و کشور‌های بالکان استفاده می‌شود. همچنین این ساز هم در تکنوازی‌ها و هم در کنار آواز و دیگر ساز‌ها در ارکستر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

اورهان گنجه بای
احمد کوچ
مراد کایا
چتین آکدنیز
اردال ارزینجان
دسکو هرکی
نشئت ارتاش
حسرت گؤل‌تکین
ارول پارلاک
عارف ساغ
کارل ساندرز
ارکان اوغور
عثمان آکیول
و …

سخن آخر
با ساز باغلاما و ویژگی‌هایش آشنا شدید. خوب است بدانید نوع دیگری از این ساز که بسیار هم به آن شبیه است وجود دارد که دسته‌ی بلند‌تری دارد و دیوان نامیده می‌شود.