معرفی ساز سنتور

سنتور یک ساز قدیمی و زهی مضرابی است و تولید صدا در آن توسط ضربه زدن دو مضراب چوبی که با نمد پوشیده شده اند انجام می‌شود. در ادامه شما را با ساختمان ساز سنتور و تاریخچه آن، انواع ساز سنتور و نوازندگان مطرح این ساز ایرانی آشنا خواهیم کرد.

سنتور یک ساز ذوزنقه شکل است که از چوب و فلز ساخته می‌شود. نوازنده سنتور برای نواختن، ضلع بزرگتر ساز را روبروی خود قرار می‌دهد و سر مضراب‌های چوبی را با نمد می‌پوشاند، سپس با مضراب به سیم‌ها ضربه می‌زند تا صدا تولید شود. ساز سنتور از اجزای مختلف با ویژگی‌های خاص تشکیل شده است که در ادامه ابتدا به تاریخچه این ساز و سپس به معرفی تک تک اجزای آن می‌پردازیم.

ساز خوش صدای سنتور یکی از کهن‌ترین و قدیمی‌ترین ساز‌های ایرانی است که قدمت آن به ۵۵۹ پیش از میلاد بازمی گردد و نشانه‌هایی از این ساز بر سنگ ‌تراشی‌های آشور و بابلیان پیدا شده است. شواهد نشان می‌دهد که ایرانی‌ها قبل از ظهور اسلام با این ساز آشنا بودند؛ سپس رفته رفته و با گذر زمان ساز پیشرفت و به کشور‌های دیگر نیز راه پیدا کرد. ابوالحسن علی ابن حسین مسعود، تاریخ نگار نامدار و نویسنده کتاب مروج الذهب در شرح اوضاع موسیقی در زمان ساسانیان نام سنتور (سنطور) را در بین ساز‌های متداول ایرانی آورده است.

ساخت این ساز خوش صدا را به فیلسوف نظریه پرداز و موسیقیدان بزرگ ابونصر فارابی (متوفای ۹۵۰ میلادی) نسبت داده اند. با این حساب این ساز عمری افزون بر هزارسال دارد.

۱. جعبه صوتی
جعبه صوتی از چهار وجه شامل صفحه رو و زیر و کلاف‌های جانبی ساخته شده است. ضلع بزرگتر ذوزنقه معمولا ۹۰ و ضلع کوچک آن حدود ۳۶ سانتی متر است. کلاف‌های جانبی دارای ارتفاع ۶ و قاعده ۲۶ سانتی متر هستند. این ساز را از چوب‌های محکم مانند گردو، آزاد و فوفل ساخته می‌شود و مرغوب‌ترین قسمت چوب را برای صفحه رو انتخاب می‌کنند؛ زیرا بیشترین فشار بر این صفحه وارد می‌شود.

۲. پل‌ها
داخل جعبه ساز بین صفحه رو و زیر پل‌هایی استوانه‌ای شکل به قطر حدود نیم تا یک سانتی‌متر نصب می‌کنند تا فشار وارد بر صفحه رو را تحمل و از نشست صفحه جلوگیری کنند.

پل ها علاوه بر آن بر ایجاد تعادل و کیفیت صدای ساز نیز تاثیر می‌گذارند. محل اتصال و نصب این پل‌ها به نسبت موقعیت چوب متفاوت است و جالب است بدانید که در بعضی از سنتور‌ها که جعبه‌ی صوتی بزرگی دارند از پل‌های شانه‌ای استفاده می‌کنند.

۳. خرک
روی صفحه‌ی رو قطعه‌های کوچک چوبی و استوانه‌ای به ارتفاع ۲ و قطر یک و نیم سانتی متر نصب شده است. روی خرک شیاری برای نصب مفتول فلزی نصب می‌کنند. مفتول‌ها مانع تماس سیم با چوب و موجب شفاف شدن صدای ساز می‌شوند.
سنتور دارای ۱۸ خرک است که ۹ خرک در سمت راست و ۹ خرک در سمت چپ قرار گرفته اند و از روی هر خرک ۴ سیم می‌گذرد که همصدا با هم کوک می‌شوند. بد نیست بدانید که معمولا خرک‌های طرف راست به اندازه ۲ میلی متر کوتاه‌تر از خرک‌های سمت چپ هستند تا سیم‌های طرف چپ بر سیم‌های سمت راست سوار باشند.

۴. شیطانک
شیطانک دو قطعه باریک و چوبی به اندازه طول قاعده ذوزنقه است که در طرفین راست و چپ صفحه‌ی رویی نصب می‌شوند. بر روی سطح رویی شیطانک شیار‌های افقی کم عمقی به فاصله‌ی یک میلی متر و به تعداد سیم‌های سنتور برای عبور هر سیم ایجاد شده‌اند. همچنین در طول شیطانک شیاری وجود دارد که یک مفتول فلزی با قطر یک تا یک و نیم میلی متر از روی آن عبور کرده است.

۵. سیم گیر
به تعداد سیم‌های ساز، ۷۲ مفتول فلزی در ردیف‌های چهارتایی در بدنه کلاف سمت چپ سنتور نصب می‌شود که نیمی از مفتول به داخل کلاف فرو می‌رود و نیمی دیگر به سمت بیرون است و یک سر سیم به آن گره می‌خورد.

۶. گوشی‌های ساز
سنتور، این ساز خوش صدای ایرانی دارای ۷۲ میله از جنس فولاد یا فلزات ضد زنگ است که در بدنه کلاف سمت راست در ردیف‌های چهارتایی نصب می‌شوند. قسمت بیرونی این گوشی‌ها دارای یک سوراخ است که یک سر سیم داخل آن فرو می‌رود و اضافه سیم دور گوشی پیچیده می‌شود.

۷. سیم‌های ساز
این ساز دارای ۷۲ سیم به قطر حدود چهاردهم است که ۳۶ سیم به رنگ زرد و از جنس مس یا برنج هستند و در گروه‌های ۴ تایی روی ۹ خرک سمت راست قرار می‌گیرند. ۳۶ سیم دیگر به رنگ سفید و فلز فنری هستند که در گروه‌های ۴ تایی روی ۹ خرک سمت چپ قرار می‌گیرند.

۸. مضراب ساز سنتور
همانطور که در ابتدای مقاله گفته شد این ساز به کمک دو مضراب چوبی نواخته می‌شود. مضراب از سه قسمت زیر تشکیل شده است:
سر مضراب: محل برخورد مضراب به سیم است که معمولا برای ایجاد یک صدای گرم و لطیف سر آن را با نمد می‌پوشانند.
ساقه مضراب: ترکه‌ی باریکی بین حلقه و سر مضراب است.
حلقه مضراب: حالت نیم دایره دارد و با انگشت‌های شست و سبابه و میانی دور حلقه را می‌گیرند.

۹. کلید کوک
برای کوک کردن ساز از وسیله T شکل به نام آچار کوک یا کلید کوک استفاده می‌کنند. قسمتی از کلید که در دست قرار می‌گیرد ممکن است از جنس چوب یا پلاستیک باشد و در انتهای قسمت دیگر سوراخ کم عمقی به شکل تراش سر گوشی وجود دارد.

۱۰. کوک و وسعت صوتی سنتور
سنتور این ساز زهی مضرابی دارای ۲۷ صدا در سه پوزیسیون است که در دستگاه‌های مختلف کوک مخصوص به خود را دارند. وسعت معمول صدای این ساز یک نت بیشتر از سه اکتاو است و اگر از پوزیسیون چهارم استفاده شود این وسعت بیشتر می‌شود.

این ساز در ابعاد و اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود که تفاوت آن‌ها فقط در زیر و بم بودن صدای آن‌ها است. انواع سنتور عبارتند از:
سنتور مرسوم سل کوک
سنتور معمول که برای آموزش هم از آن استفاده می‌شود سنتور سل کوک است که دارای دو ردیف نه تایی خرک در طرفین صفحه است. نت “دو” در آن همصدا با “دو” دیاپازون است.

سنتور لا کوک
این ساز نیز دارای دو ردیف ۹ تایی خرک در طرفین است، ولی ابعاد آن نسبت به ساز سل کوک کمی کوچک‌تر است. این ساز در دسته ساز‌های انتقالی قرار می‌گیرد و نت “دو” در آن همصدا با “ر” دیاپازون است و در هنگام نت نویسی باید برای آن یک پرده پایین‌تر نت نویسی کرد. این ساز برای گروه نوازی‌ها مناسب است.

سنتور باس
سنتور باس دارای یک جعبه صوتی بزرگ‌تر از سنتور معمولی است. سیم‌های سنتور باس دارای روکش فلزی در ضخامت‌های مختلف هستند و از روی هر خرک دو الی سه سیم عبور می‌کند. صدای این ساز یک اکتاو بم‌تر از سنتور معمولی است.

سنتور کروماتیک
این ساز بیشتر برای گروه نوازی‌های بزرگ استفاده می‌شود. ابعاد آن برابر با وسعت سنتور معمولی است، ولی خرک‌های بیشتری برای ایجاد نیم پرده و ربع پرده دارد. نت نویسی سنتور کروماتیک با کلید سل است و ۳۰ خرک بزرگ و کوچک برای ایجاد ۴۱ صدا روی صفحه دارد.

سنتور کروماتیک بم
این ساز با ساختار سنتور کروماتیک یک چهارم درست (شامل ۸ صدا)، از طرف ضلع بزرگ‌تر خرک‌هایی اضافه دارد و این صدا‌ها با کلید فا خط چهارم نت نویسی می‌شوند. این ساز جمعا دارای ۳۵ خرک برای ایجاد ۳۵ صدا است؛ و البته در قسمت صدا‌های بالا چند خرک کمتر دارد.

زنده یاد فرامرز پایور
زنده یاد ابوالحسن صبا
زنده یاد پرویز مشکاتیان
پشنگ کامکار
اردوان کامکار
رضا شفیعیان
حسین پرنیا
و …