تفاوت ساز سنتور و قانون

برخی از ساز‌های ایرانی به دلیل ظاهر مشابهی که دارند تشخیص آن‌ها از یگدیگر گاهی دشوار می‌شود. مانند ساز‌های تار و سه تار، ساز‌های ویولن و ویولا، ساز‌های سنتور و قانون. ظاهر این ساز‌ها در نگاه اول یکسان به نظر می‌رسد، ولی با یک نگاه دقیق‌تر متوجه خواهیم شد که هر کدام سازی مستقل هستند که مشخصات و ویژگی‌های مخصوص خود را دارند. ما در این مقاله قصد داریم دو ساز سنتور و قانون را مورد بررسی قرار دهیم و مشخصات و تفاوت‌های آن‌ها را بگوییم. پس با ما همراه باشید.

سنتور و قانون هر دو سازی زهی زخمه‌ای هستند. یعنی ارتعاش و تولید صدا در آن‌ها از طریق ضربه زخمه (یا مضراب) بر سیم انجام می‌شود. سنتور و قانون هر دو از اجزایی با جنس چوب و فلز ساخته شده اند که اکثر آن‌ها دارای نامی مشابه و ظاهری متفاوت هستند. به عنوان مثال هر دو ساز دارای خرک هستند، ولی ساختمان خرک سنتور با خرک قانون کاملا متفاوت است. در ادامه تک تک اجزای تشکیل دهنده‌ی سنتور و قانون را معرفی می‌کنیم و تفاوت‌های آن‌ها را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

جعبه‌ی صوتی
جعبه‌ی صوتی ساز سنتور شامل دو صفحه به شکل ذوزنقه متساوی الاضلاع است که به کمک چهار کلاف جانبی به هم وصل می‌شوند در حالی که جعبه‌ی صوتی قانون از دو صفحه به شکل ذوزنقه قائم الزاویه است که با کلاف‌های چهارگانه جانبی به هم وصل می‌شوند.

صفحه‌ی رو
صفحه‌ی رویی سنتور دارای دو گل مشبک برای خروج صدا است و روی صفحه دو ردیف نه تایی خرک نصب می‌شود که از هر خرک چهار سیم می‌گذرد. در صفحه‌ی رویی ساز قانون هم شبکه‌هایی چوبی برای خروج صدا ایجاد می‌کنند، ولی در قانون در سمت چپ آن ۲۷ پرده گردان و ۸۱ گوشی قرار دارد و در سمت راستش یک خرک نصب می‌شود که زیر خرک چهار تکه پوست مستطیلی شکل قرار دارد.

پل‌های درون جعبه‌ی صوتی
در هر دو ساز پل‌هایی استوانه‌ای شکل به قطر یک مداد معمولی بین صفحه‌ی رو و زیر نصب می‌شود. این پل‌ها فشار وارد بر صفحه رویی را تحمل و کنترل می‌کنند تا صفحه نشست و تغییر شکل نداشته باشد.

خرک
خرک سنتور یک قطعه چوب استوانه‌ای به ارتفاع دو و قطر یک و نیم سانتی متر است. یک طرف خرک پهن و مسطح است که روی صفحه قرار می‌گیرد و طرف دیگرش دارای یک شیار باریک و کم عمق است که یک مفتول فلزی روی آن قرار می‌گیرد و سیم‌های ساز از روی مفتول عبور می‌کنند تا در چوب خرک فرو نروند و صدای شفاف تری ایجاد شود. سنتور ۹ خرک در سمت راست و ۹ خرک در سمت چپ دارد (مجموعا ۱۸ خرک) که از هر خرک یک گروه چهارتایی سیم عبور می‌کند.
و اما خرک قانون یک تیغه‌ی باریک چوبی به طول تقریبی ۳۵ سانتی متر (کمی کوچکتر از عرض قانون) و ارتفاع ۲ سانتی متر است. خرک قانون به صورت یکسره به کمک چهار پایه‌ی چوبی کوچک روی سطح پوست‌ها نصب می‌شود و کلیه‌ی سیم‌های ساز قانون از روی آن عبور می‌کنند.

در قانون به جای مفتول فلزی، روی خرک یک استخوان باریک قرار دارد که سیم‌ها از روی استخوان عبور می‌کنند و از فرو رفتن سیم در چوب خرک جلوگیری می‌شود.

گوشی‌های ساز
هر دو ساز دارای گوشی‌هایی هستند که یک سر سیم به دور آن‌ها پیچیده می‌شود و با فرو کردن کلید کوک در گوشی و چرخاندن آن سیم‌های ساز را کوک می‌کنند.
گوشی‌های سنتور در کلاف سمت راست است و ۷۲ میله از جنس فولاد یا فلزات ضد زنگ نصب می‌شود که در ردیف‌های ۴تایی (۱۸ ردیف ۴تایی) کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. گوشی دارای یک سوراخ است که یک سر سیم داخل آن فرو می‌رود و اضافه‌ی سیم به دور گوشی پیچیده می‌شود.
این در حالی است که گوشی‌های قانون از جنس چوب و به شکل میخ هستند که یک سر آن به شکل هرم است و سر دیگرش باریک است و به صورت عمودی در سطح افقی چوب در سمت چپ ساز قرار می‌گیرد.

کلید کوک
کلید کوک سنتور یک وسیله فلزی (قسمتی که در دست قرار می‌گیرد ممکن است چوبی یا پلاستیکی هم باشد) به شکل T است و در انتهای آن سوراخ کم عمقی وجود دارد تا بتواند برای کوک کردن ساز در گوشی قرار بگیرد. کلید کوک سنتور برای کوک کردن در دست راست نوازنده قرار می‌گیرد و به چپ و راست می‌چرخد.
ساز قانون هم یک کلید کوک ۱۰ سانتی متری دارد که یک سر آن سوراخی به اندازه سر پهن گوشی ساز قانون ایجاد شده است. کلید کوک قانون برای کوک کردن در دست چپ نوازنده قرار می‌گیرد و به چپ و راست می‌چرخد.

شیطانک
شیطانک در سنتور دو قطعه چوب باریک به اندازه قاعده‌ی ذوزنقه ساز است که در هر دو طرف صفحه‌ی رویی ساز نصب می‌شود و روی آن شیار‌های کم عمقی به فاصله‌ی یک میلی متر از یکدیگر وجود دارد تا سیم‌های ساز از روی آن‌ها عبور کند. در طول شیطانک یک مفتول فلزی هم با همان طول نصب می‌شود تا سیم‌ها پس از عبور از شیار از روی آن‌ها بگذرد تا در چوب ساز فرو نرود و صدای ساز شفاف شود.
در ساز قانون هم این قطعه چوبی باریک یا همان شیطانک وجود دارد و بین پرده گردان‌ها و گوشی‌ها در سمت چپ ساز قرار می‌گیرد.

سیم گیر
در بدنه‌ی سمت چپ ساز سنتور ۷۲ (به تعداد سیم‌های ساز) مفتول فلزی (ساچمه) در ردیف‌های چهارتایی نصب شده اند که گره یک سر سیم‌ها به آن‌ها می‌پیچد.
سیم یا جعبه‌ی گره‌های ساز قانون در کلاف جانبی سمت راست است که توخالی است و گاهی در متحرک دارد که گره وتر‌ها داخل این قسمت قرار می‌گیرند سپس از سوراخ‌های تعبیه شده بیرون می‌آیند و از روی خرک عبور می‌کنند.

تعداد و جنس سیم‌های سنتور و قانون
سنتور دارای ۷۲ سیم است که ۳۶ عدد آن به رنگ زرد و از جنس مس یا برنج هستند که در دسته‌های چهارتایی بر روی ۹ خرک سمت راست قرار می‌گیرند و ۳۶ تای دیگر به رنگ سفید و فلز فنری هستند که در گروه‌های چهارتایی بر روی ۹ خرک سمت چپ قرار می‌گیرند. سیم‌های ساز سنتور قطری حدود چهاردهم میلی متر دارند.
ساز قانون دارای ۸۲ سیم از جنس زه، نایلون یا ابریشم روکش دار است. در قسمت بم ساز سیم‌ها یا وتر‌ها از فلزی روکش دار ساخته می‌شوند و اکثر آن‌ها در دسته‌های سه تایی و گا‌ها تکی یا دوتایی (در قسمت بم) با یکدیگر همصدا کوک می‌شوند.

وسعت صدای ساز‌ها
وسعت معمول صدای سنتور یک نت بیشتر از سه اکتاو است و اگر از پوزیسیون چهارم هم استفاده شود وسعت صوتی بیشتری پیدا می‌کند؛ این در حالی است که وسعت صدای قانون‌های مرسوم در ایران حدود سه اکتاو و نیم است. قانون توانایی تولید صدا‌های بم‌تر نسبت به سنتور دارد.

کوک سیم‌ها
ساز سنتور دارای ۲۷ صدا است که با توجه به نیاز نوازنده به کمک کلید کوک، در دستگاه‌ها و صدا‌های مختلف کوک می‌شود. کوک سیم‌های ساز قانون هم به وسیله‌ی پرده گردان برای تمام فواصل موسیقی ملی قابل تغییر و کوک است.

کلید نت نویسی
نت نویسی ساز سنتور با کلید سل خط دوم حامل انجام می‌شود. این در حالی است که نت نویسی قانون با دو حامل انجام می‌شود. به این صورت که صدا‌های بم با کلید فا خط چهارم و بقیه صدا‌ها با کلید سل خط دوم نوشته می‌شوند.

مضراب
سنتور دارای دو مضراب چوبی از جنس چوب گردو، شمشاد یا … به طول ۲۲ سانتی متر است که حلقه آن بین انگشتان شست، سبابه و میانی نوازنده قرار می‌گیرد و سر مضراب را با نمد می‌پوشانند تا صدای ساز گرم‌تر و لطیف‌تر شود.
مضراب ساز قانون حلقه‌ای پهن و فلزی از جنس نقره، ورشو یا برنج است که در بند دوم انگشت سبابه قرار می‌گیرد و داخل این حلقه به سمت کف دست یک تیغه به طول ۴ و عرض ۱ برای زخمه زدن به سیم وجود دارد و مانند ناخن انگشت عمل می‌کند.

جمع بندی و نتیجه گیری
همانطور که دیدیم هر دو ساز دارای اجزایی با نام مشابه و ویژگی‌های متفاوت هستند. همچنین اگر دقت کرده باشید و همانطور که در تصاویر پیداست ساز قانون در سراسر سمت چپ خود داری ابزار‌های کوچک فلزی به نام پرده گردان است که وظیفه‌ی تغییرات صدا و کوک سیم‌ها را بر عهده دارند. این در حالی است که سنتور فاقد پرده گردان است. وجود پوست‌هایی از جنس پوست شتر، گوساله و ماهی بر روی صفحه‌ی رویی ساز قانون یکی دیگر از تفاوت‌های بارز ساز سنتور و قانون است.

توجه کنید که این دو ساز علاوه بر تفاوت ها دارای شباهت هایی نیز هستند به عنوان مثال با هر دو ساز می‌توان قطعات و گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی ایرانی را اجرا کرد و هر دو توانایی اجراهای گروهی وتکی را دارند.