مراحل ساخت ساز تار

تار یک ساز زهی زخمه‌ای مقید است. یعنی ارتعاش صدا در آن توسط زخمه زدن با یک مضراب به سیم‌ها انجام می‌شود. تار دارای قدمتی دیرینه است که از قدیم تا به امروز در گروه نوازی‌های موسیقی ایرانی و حتی تکنوازی‌ها بسیار کاربرد داشته و دارد. این ساز به قدری پر طرفدار است که این روز‌ها عضو جدا نشدنی گروه‌های موسیقی و ارکستر‌ها به حساب می‌آید. اما آیا تا به حال به این فکر کرده اید که ساز تار با این نوای دلنشینی که دارد چگونه ساخته می‌شود؟ برای ساخت ساز تار چه مراحلی طی می‌شود؟ ما دراین مقاله قصد داریم که مراحل ساخت ساز تار را قدم به قدم به شما آموزش دهیم.
البته قابل ذکر است که دانستن مراحل ساخت ساز برای ساختن کافی نیست بلکه یک سازنده باید مهارت‌هایی مانند چوب شناسی (برای انتخاب چوب مناسب)، صدا شناسی (برای انتخاب صدای درست و دقیق ساز)، نجاری (برای برش و شکل دادن چوب ها)، علم نواختن ساز یا همان نوازندگی (برای کوک و تشخیص صدای مناسب برای ساز) را داشته باشد.

قبل از اینکه مراحل ساخت ساز تار را شرح دهیم باید با اجزای تشکیل دهنده‌ی آن آشنا شویم. اجزای تشکیل دهنده‌ی ساز تار عبارتند از:

کاسه‌ی طنینی: دو کاسه که از چوب یک تکه ساخته می‌شود و حالتی گلابی شکل درد که یکی از کاسه‌ها از دیگری بزرگتر است و به کاسه‌ی کوچک نقاره می‌گویند. چوب کاسه‌ی طنینی معمولا چوب درخت توت است. یک طرف کاسه باز است و روی آن پوست کشیده می‌شود.

پوست تار: کاسه‌ی طنینی از یک طرف بسته است و از طرف دیگر باز است و روی آن را پوست می‌کشند. این پوست از قسمت نازک پوست چهارپایان (معمولا بز و بره) انتخاب و تهیه می‌شود.

خرک: خرک توسط دو پایه‌ی کوچک بر روی پوست کاسه نصب می‌شود و دارای شیار‌های کم عمقی است که هر کدام از سیم‌ها جداگانه از آن‌ها عبور می‌کنند. خرک دارای طول حدودا ۵ و ارتفاع ۲ سانتی متر است. جنس خرک شاخ یا استخوان است.

دسته تار: دسته ساز تار از یک طرف به نقاره (کاسه کوچک) و از طرف دیگر به سرپنجه‌ی ساز متصل است. دسته ساز تار یک لوله‌ی توپر چوبی است که چوب آن را از چوب‌های سخت و محکم مانند توت یا گردو انتخاب می‌کنند. دسته دارای طول تقریبی ۵۰ و قطر تقریبی ۴ سانتی متر است. قسمتی که انگشت گذاری می‌شود صاف و مسطح است و پشت آن حالت نیم دایره دارد.

در طرفین سطح صاف دسته (سطحی که انگشت گذاری می‌شود) دو رشته نوار از جنس استخوان نصب می‌کنند تا هم دسته را زیبا کند و هم از فرسایش چوب در اثر تماس زیاد انگشت‌ها جلوگیری کند.

سرپنجه ساز تار: سرپنجه در ابتدای دسته‌ی ساز قرار می‌گیرد و یک جعبه‌ی کوچک توخالی از جنس چوب کاسه‌ها است. در سر پنجه به تعداد سیم‌های ساز تار گوشی نصب شده است. (شش گوشی)

گوشی‌های ساز: همانطور که گفتیم ساز تار دارای شش گوشی به تعداد سیم هایش است. گوشی‌ها به شکل میخ‌های درشت و سر پهن هستند که یک سر آن پهن‌تر است و هنگام کوک کردن به کمک دست نوازنده به چپ و راست می‌چرخد و سر دیگر آن باریکتر است و یک سر سیم به آن میپیچد و داخل فضای سرپنجه قرار می‌گیرد.

شیطانک: قطعه‌ای باریک و به ارتفاع ۲ میلی متر است که بین دسته ساز تار و سرپنجه قرار می‌گیرد و عرضی برابر دسته ساز دارد. شیطانک نیز مانند خرک دارای شیار‌های کم عمقی است که سیم‌ها از آن‌ها عبور می‌کنند و به سمت گوشی‌ها می‌روند.

دستان: بر روی دسته‌ی ساز تار ۲۸ دستان بسته می‌شود که از جنس زه (روده‌ی تابیده‌ی چهارپایان) یا نخ نایلون هستند. هر دستان را سه یا چهار دور به دور دسته تار می‌بندند و گره می‌زنند تا گره‌ها در شیار‌های ایجاد شده در سطح بالایی طول دسته قرار بگیرد. دستان‌ها با فواصل معین از یکدیگر قرار می‌گیرند، ولی بعضی دستان‌ها تا حدی می‌توانند حرکت کنند.

سیم گیر: قطعه‌ای کوچک در انتهای بدنه‌ی کاسه است که شیار‌هایی دارد تا گره یک سر سیم بر روی آن قرار بگیرد. سیم گیر از جنس چوب یا استخوان انتخاب می‌شود.

سیم‌های ساز تار: تار دارای شش سیم با قطر‌های متفاوت است؛ که معمولا سیم‌های اول و دوم سفید رنگ و به قطر‌های ۱.۸ تا ۲ میلی متر و سیم‌های سوم و چهارم از جنس برنج و زرد رنگ و به قطر‌های ۱.۸ تا ۲.۲ است که این سیم‌ها دو به دو باهم همصدا کوک می‌شوند. سیم پنجم فلزی سفید رنگ با قطر کمتر هم‌صدای سیم‌های اول و دوم کوک می‌شود و به آن واخوان می‌گویند. سیم ششم فلزی زرد رنگ با قطر ۳.۸ میلی متر است که یک اکتاو بم‌تر از سیم‌های اول و دوم کوک می‌شود که به آن سیم بم نیز می‌گویند.

۱.  اولین قدم انتخاب چوب مناسب برای ساخت کاسه‌ی طنینی است. همانطور که گفتیم بهترین انتخاب چوب درخت توت است، ولی گا‌ها از چوب درختان گردو، سنجد هم استفاده می‌شود. در فصل پاییز که برگ درختان می‌ریزد و آب و شیره‌ای در درخت وجود ندارد درخت را می‌برند. (قطر تنه درخت انتخابی نباید کمتر از ۴۵ سانتی متر باشد)

۲. پس از آن، تنه‌ی درخت را با اره از مرکز به دو نیم دایره برش می‌دهند.

۳. سپس الگوی بریده شده روی مقوا را روی قسمت داخلی یکی از برش‌ها پیاده می‌کنند و برش می‌دهند. قسمت ته تنه درخت را برای ته کاسه انتخاب می‌کنند و با تیشه‌ی نجاری و مغار سطح بیرونی کاسه را شکل می‌دهند. (توجه شود که ابتدا نیمی از کاسه و نقاره را می‌سازند و سپس نیمه‌ی دیگر را و بعد این دو را به هم می‌چسبانند).

۴. سپس به سراغ سطح داخلی می‌روند و از وسط کاسه بزرگ با مغار یا تیشه شروع به کندن می‌کنند و سپس سطح کاسه‌ی کوچک را خالی می‌کنند.

۵. سطح داخلی و خارجی کاسه‌ها را با سمباده صاف می‌کنند و کاسه‌ها را به یکدیگر می‌چسبانند و به سراغ ساخت دسته ساز می‌روند.

۶. چوب انتخابی برای دسته‌ی ساز باید دارای راه‌های صاف و بدون کرم خوردگی باشد و به هیچ وجه گره نداشته باشد. برای دسته چوب گردو می‌تواند مناسب باشد. ابعاد دسته (طول دسته حدود ۴۵ تا ۵۰ سانتى متر است) را خط کشی می‌کنند و یک مکعب مستطیل به طول دسته ساز برش می‌دهند.

۷. پس از دسته سرپنجه را می‌سازند. چوب سرپنجه نیز باید عاری ازهر گونه گره و کرم خوردگی باشد. ابتدا ابعاد سر پنجه را روی چوب پیاده می‌کنند و سپس آن را برش می‌دهند و به کمک مته سوراخ‌های قرارگیری گوشی‌ها و گل سرپنجه‌ی ساز را در آن ایجاد می‌کنند.

۸. وقتی سرپنجه آماده شد آن را به گونه‌ای به دسته می‌چسبانند که هیچ منفذی بین آن‌ها نباشد. پس از چسباندن آن را در دستگاه تخت فشار می‌گذارند تا خوب به یکدیگر چفت شوند.

۹. اکنون اطراف دو طرف دسته را رشته‌هایی از جنس استخوان نصب می‌کنند تا هم دسته را زیبا کند و هم از فرسایش چوب در اثر تماس زیاد انگشت‌ها جلوگیری کند.

۱۰. به کمک رنده و سمباده نجاری دسته‌ی ساز تار را شکل می‌دهند و پشت آن را به نیم دایره تبدیل می‌کنند.

۱۱. سپس نوبت به نصب شیطانک می‌رسد. قطعه‌ای باریک و به ارتفاع ۲ میلی متر و به رنگ سفید است که بین دسته ساز تار و سرپنجه قرار می‌گیرد و عرضی برابر دسته ساز دارد. شیطانک دقیق بر سر استخوان‌های روی دسته نصب می‌شود. شیطانک نیز مانند خرک دارای شیار‌های کم عمقی است که سیم‌ها از آن‌ها عبور می‌کنند و به سمت گوشی‌ها می‌روند.

۱۲. نوبت ساخت و نصب گوشی‌ها است. گوشی‌های ساز تار از چوب گردو ساخته می‌شود. پس از اینکه گوشی‌ها را روی چوب برش دادند جای گوشی‌ها را به کمک یک وسیله به نام قلاویز فراخ می‌کنند تا گوشی‌ها در جای خود محکم و ثابت بمانند و لق نزنند.

۱۳. حال باید همه‌ی قسمت‌های کاسه و دسته را سوهان بکشند و یکدست کنند سپس با لیسه و سمباده سطح آن را خوب صاف می‌کنند و بعد به سراغ رنگ کردن ساز می‌روند.

۱۴. برای رنگ ساز از رنگ‌های گیاهی و شیمیایی استفاده می‌کنند و پس از رنگ برای براق شدن ساز به آن لاک الکل می‌زنند.

۱۵. اکنون نوبت به چسباندن پوست کاسه‌های ساز است. پوست به هیچ نباید چروک خوردگی داشته باشد.

۱۶. سپس خرک را که محلی برای عبور سیم‌ها به سمت سیم گیر است نصب می‌کنند. خرک دارای طول حدودا ۵ و ارتفاع ۲ سانتی متر است. جنس خرک شاخ یا استخوان است که ابتدا شاخ را به قطعات طولی ۵/۵ سانتی متر برش می‌دهند و سپس از قسمت قطور شاخ یک مکعب مستطیل به ابعاد ۲/۱.۵/۵.۲/۵ سانتی متر جدا می‌کنند و با سوهان آج دار آن را صاف و هموار می‌کنند.

۱۷. سیم گیر را نیز از شاخ حیواناتی مثل قوچ کوهی می‌سازند و بهتر است که از کناره‌های شاخ برای سیم گیراستفاده شود. شاخ را در اندازه‌های ۵.۵ سانتی متر در قطر ۶ میلی متربرش می‌دهند و پشت آن را به کمک چوب ساب صاف می‌کنند سپس محل عبور سیم‌ها را برش می‌دهند و آن را در جایی نصب می‌کنند که خط عمود بر دندانه‌های سیم گیر دقیقاً بر روی خط وسط کاسه قرار بگیرد.

۱۸.  ۲۸ دستان را با فواصل معین بر روی دسته می‌بندند.

۱۹. نوبت به بستن سیم‌ها می‌رسد. شش سیم ساز را از پایین به سیم گیر گره می‌زنند و پس از عبور از روی خرک و شیطانک به سمت گوشی‌ها می‌رود و به دور گوشی‌های ساز می‌پیچند.

۲۰. در قدم آخر ساز را کوک می‌کنند.

حتما تا به حال شنیده اید که برخی می‌گویند تار یک سازنده نسبت به سازنده‌ی دیگر دارای صدای بهتری است. در واقع تار‌های مختلف دارای رنگ صوتی متفاوت با یکدیگر هستند که این امر به نوع و نحوه‌ی ساخت ساز، جنس چوب، جنس سیم و … بستگی دارد. ولی روند کلی ساخت همه‌ی تار‌ها با هم مشابه است.

استاد خاچیک
هامبارسون
فرج الله
آقا گلی
یحیی (برجسته‌ترین سازنده‌ی تار در اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم هجرى)
برادران عباس
ملکم
استاد حاجی و پسرش رمضان شاهرخ