راهنمای خرید تنبک

تنبک بدون شک کامل ترین ساز کوبه ای (ضربی) موسیقی ایرانی است. نوازندگی این ساز با تکنیک ها و پیچیدگی های فراوانی همراه است و با زیر و بم آن می توان ریتم ها و صداهای متنوعی ایجاد کرد که با فضاهای مختلف موسیقی ایرانی همخوانی و هماهنگی داشته باشد. تنبک (که به آن تمبک، دمبک، دندونک یا ضرب نیز گفته می شود) از گذشته تا کنون، نقش ویژه ای در هویت موسیقی ایرانی و جنبه ریتمیک آن داشته و از ملزومات آن بوده است. گرچه طبل های به اصطلاح “جام شکل” در سرزمین های دیگر از جمله مصر و خاورمیانه، سرزمین های شام، آسیای جنوبی، آفریقای شمالی، اروپای شرقی نیز رواج داشته اند، اما تنبک از لحاظ تکنیکی از سایر سازهای این مجموعه متمایز بوده و است. تنبک در گذشته صرفاً در نقش یک ساز همراهی کننده در آوازخوانی ها یا هم نوازی های گروهی ایفای نقش می کرده، اما به همت استاد حسین تهرانی و پایه گذاری مکتب جدیدی از تنبک نوازی توسط وی، در دهه های اخیر شاهد نقش مستقل تنبک و تک نوازی های خیره کننده و گوش نواز این ساز ضربی بوده ایم.

تنبک یک ساز کوبه ای پوستی است که عموماً در آن از پوست طبیعی حیوانات استفاده می شود. اجزای تنبک عبارتند از:

پوست

دهانه بزرگ (دوره) که پوست روی آن کشیده می شود

تنه

نفیر (گلویی)

دهانه کوچک (کالیبر)

که جنس و ساختار و ابعاد هر کدام از اینها، در کیفیت کلی ساز و طنین صدای آن موثر است. بدنه اصلی تنبک را اگرچه در گذشته از سفال و فلز نیز می ساختند، اما امروزه رایج تر آن است که از چوب ساخته شود. البته تنبک های زورخانه یا به اصطلاح ضرب زورخانه ای را به شیوه سنتی از سفال می سازند. پوست مورد استفاده برای تنبک، معمولاً از جنس پوست گوساله، شتر، بره یا میش است که هر کدام بر اساس خصوصیاتی که دارند و ضخامتی که برایشان انتخاب می شود، صدادهی ساز را به شکلی خاص تحت تأثیر قرار می دهند. در بخش بعدی این مقاله به نکاتی درباره تنبک اشاره خواهیم کرد که با دانستن آنها می توانید خریدی حساب شده تر و مطمئن تر داشته باشید.

ادگیری تنبک نیز مانند اغلب سازها، نیازمند تمرین مستمر و روزانه است. بنابراین یک هنرجوی علاقه مند به تنبک می بایست دست کم از جلسه دوم یا سوم آموزش، ساز خود را تهیه کند تا بتواند با تمرین در منزل، طی مدت زمانی معقول به سطح مورد انتظار در نوازندگی برسد. مطمئناً توصیه ها و پیشنهادهای استاد نیز در انتخاب ساز مناسب، راهنمای فرد نوآموز خواهد بود، اما نکات زیر دانستنی های مفیدی هستند که خریدار این ساز را در فرآیند تشخیص خوب از بد در ارتباط با تنبک کمک می نمایند:

مهم ترین عامل در تعیین کیفیت یک تنبک، پوست و شرایط آن است. مرغوبیت پوست و شیوه کشیده شدن آن روی ساز، موجب مرغوبیت ساز و بهبود صدای آن می شود. اصولاً پوست هرچه کهنه تر باشد مرغوب تر است. انواع مختلف پوست (اعم از پوست گوساله، شتر، بره، میش) می توانند ساز را به اصطلاح بم خوان یا تیز خوان کنند، یعنی طنین آن را به سمت بم تر بودن یا زیر تر بودن ببرند. البته تصمیم گیری راجع به این مسأله تا حد زیادی به سلیقه و ترجیح هنرجو باز می گردد. چنانچه می خواهید ساز صدایی جیغ و حجیم داشته باشد، پوست گوساله بسیار نازک و یا پوست نازک بز را انتخاب کنید. برای صدای بم و حجیم، پوست کلفت گوساله یا شتر و برای صدایی تیز، پوست نازک شتر را در اولویت قرار بدهید. اگر می خواهید اولین سازتان را انتخاب کنید و یادگیری تنبک را آغاز کنید، توصیه می شود که حتماً سازی را انتخاب کنید که از یکی از پوست های طبیعی بهره ببرد، چرا که تنبک های طلقی ارزان قیمت از لحاظ کیفی نیز ارزش کمتری دارند. نکته بعدی، میزان کشیده شدن پوست است. پوست باید به اندازه مناسب کشیده شد باشد، یعنی نه خیلی سفت و نه خیلی شل باشد. برای آزمودن این قضیه می توان پوست را به پایین فشرد، میزان کشیدگی پوست باید در شرایطی باشد که بیشتر از چند میلی متر فرو نرود. البته فردی که به صدای تنبک آشنا باشد، می تواند از روی صدای ساز نیز متوجه شل یا سفت بودن پوست بشود.

سومین مسأله، اصطلاحا “خوش استیل بودن” یا خوش تراش بودن تنبک و تناسب ابعاد بخش های مختلف آن است. یکی از معیارهای مطرح برای تعیین خوش استیل بودن تنبک، برابری اندازه دهانه (قطر دهانه) با طول نفیر (نفیر یا گلویی، قسمت باریک و گلو مانند تنبک است که بین تنه و دهانه کوچک انتهای ساز قرار می گیرد) است. تنه تنبک نیز اگر استوانه کامل نباشد (کمی منحنی باشد) مرغوب تر است. علاوه بر این، وزن ساز نیز بهتر است زیاد نباشد، چرا که تنبک هنگام نواختن روی ران پا قرار می گیرد و سنگین بودن آن می تواند باعث خستگی نوازنده شود. البته مسأله وزن نیز تا حدی سلیقه ای است.

ساز تنبک را می توان با قیمت های متعددی تهیه نمود که بر اساس سطح نوازندگی فرد و توقعات وی از ساز توجیه می شود. معمولاً به هر هنرجویی به نسبت سطح نوازندگی اش، خرید یک ساز استاندارد با قیمتی متعادل توصیه می شود. بنابراین چه در ابتدای راه هستید و چه می خواهید سازتان را ارتقا بدهید، “استاندارد” بودن ساز را شرط اصلی قرار داده و در کنار آن، با توجه به سلیقه شخصی و همچنین هزینه ای که برای خرید تنبک در نظر دارید، از میان گزینه های موجود، همراه لحظه هایتان را انتخاب کنید!

دومین مسأله حائز اهمیت، جنس چوب بکار رفته در ساخت بدنه تنبک است. این چوب معمولاً چوب درخت گردو، توت، افرا، زبان گنجشک یا از سایر درختان جنگلی است. نکته ای که باید به دقت بررسی شود این است که چوب یکپارچه، توپر و فاقد گره و زدگی باشد. گره یا زدگی یا سست بودن چوب، به تدریج مشکلات و دردسرهایی را در پی خواهد داشت، بنابراین از ابتدا با انتخاب درست، خیال خود را آسوده کنید. هم چنین به یکپارچگی چوب مورد استفاده بسیار توجه نمایید، چرا که تنبک های چند تکه (ساخته شده از چندین چوب به هم چسبیده)، هنگام تعویض پوست دچار ترک و شکستگی می شوند. توجه داشته باشید که عمده قیمت تنبک به نوع چوب مورد استفاده در آن مربوط است. مسلماً استفاده از چوب های بسیار مرغوب، قیمت های بسیار بالاتری را برای این ساز رقم خواهد زد. ضمن اینکه پرداخت های هنری بر روی چوب مثل منبت کاری ها و خاتم کاری ها یا نقش های مینیاتور، صرفاً جنبه تزیینی داشته اما در عوض قیمت ساز را چندین برابر می کنند.