تعدد و تنوع سازهای کوبه ای در موسیقی ایرانی، به نوعی نشانگر اهمیت وزن (ضرب‌آهنگ یا ریتم) در فرهنگ موسیقی ما است. بر اساس شواهد و آثار، سازهای کوبه ای از دوران باستان و از زمان نخستین تمدن ها در موسیقی ملل مختلف وجود داشته اند و این گروه از سازها جزو اولین سازهای ابداع شده توسط انسان ها محسوب می شوند. شاید بی واسه بودن ارتباط نوازنده و ساز هنگام نواختن این سازها و هم چنین ذاتی بودن مقوله ریتم برای انسان ها، دلایل اصلی فراگیر بودن سازهای کوبه ای در دوره های مختلف تاریخی باشند. اما اگر به سراغ سازهای کوبه ای موسیقی ایرانی بیاییم، می توان متمایزترین آنها را ساز دف دانست. ساختار ساده و در عین حال صدایی عمیق و عرفانی، دف را به یکی از محبوب ترین و پرکاربردترین سازهای موسیقی ایرانی تبدیل کرده است. این ساز که مشابه ساز دایره است (البته از آن بزرگتر است و نسبت به آن صدای بم تری دارد)، در آسیا و به ویژه در کشورهای خاورمیانه رواج دارد و در ایران نیز در مناطق مختلف، آن را در انواع موسیقی فولکلور و هم چنین موسیقی اصیل ایرانی به کار می برند. در این مقاله ابتدا به معرفی کلی اجزای ساز دف می پردازیم و سپس نکاتی را مطرح خواهیم نمود که دانستن آنها برای تشخیص یک دف خوب و دارای ارزش هنگام خرید این ساز ضروری است.
معرفی ساختار و اجزای دف
دف ساختمان نسبتاً ساده ای دارد، اما آشنایی با اجزای همین ساختمان ساده می تواند در فرایند جست‌وجو و یافتن ساز مناسب به شما کمک کند. در نگاهی کلی، دف متشکل از یک حلقه چوبی است که در یک سمت، پوستی نازک (دایره طبیعی و یا مصنوعی) بر آن کشیده شده است و با ضربات انگشتان هر دو دست بر روی پوست، صوت اصلی ساز ایجاد می شود. دف یک ساز کوبه ای با کوک نامعین به شمار می آید، یعنی در مورد صدای آن، بحثی پیرامون مقوله نواک (فرکانس های استاندارد موسیقیایی) بوجود نمی آید، ولی در عوض طنین کلی ساز و زیر و بمی نسبی صدا در نقاط مختلف آن و هم چنین صداهای قابل دسترسی بواسطه تکنیک های مختلف، مسائل قابل طرح هستند. ساختمان دف از اجزای زیر تشکیل می شود:
کلاف اصلی (کمانه): حلقه ای استوانه ای شکل و از جنس چوب (با عرض و ضخامت معین) که قاب اصلی دف را تشکیل می دهد و پوست بر روی آن کشیده می شود. به کلاف دف، کمانه، طوقه یا چنبره نیز می گویند. بر اساس عرض کلاف (بین ۵ تا ۶.۵ سانتی متر)، دف ها را به طوق پهن و طوق باریک تقسیم می کنند که معمولاً دف های طوق باریک را برای افرادی که دست های کوچک تر دارند توصیه می کنند. دایره ای که کمانه دف بوجود می آورد، قطری در حدود ۵۰-۵۵ سانتی متر دارد که ابعاد کلی دف را مشخص می کند. ضخامت چوب کلاف در قسمت پشت ساز از ضخامت آن در سمت پوست کمتر است که با تراشیدن چوب بدست می آید.از جهتی دیگر، کلاف یا کمانه دف به دو گونه است: کمانه یک کمه و کمانه دو کمه.
نوع اول (کمانه یک کمه) تنها از یک لایه چوب به ضخامت ۱.۵ سانتی متر تهیه می شود و نوع دوم (کمانه دو کمه) از دو لایه چوب با ضخامت تقریباً نصف (ضخامت نهایی تقریباً به همان حدود می رسد) که بر روی هم پرس می شوند ساخته می شود. مزیت کمانه یک کمه در سبک بودن آن، و مزیت کمانه دو کمه مقاومت بیشتر آن نسبت به کج شدن در مقابل فشاری که پوست بر آن وارد می کند است.
پوست: پوستی که بر روی کلاف دف کشیده می شود به دو نوع طبیعی و یا مصنوعی است. پوست طبیعی مورد استفاده برای دف را از پوست حیواناتی از قبیل گوسفند، آهو، بز، بز کوهی، میش و ماهی تهیه می کنند که در این بین، استفاده از پوست بز و میش بخاطر صدادهی مطلوبشان متداول تر است. پوست طبیعی می بایست کهنه باشد و در تهیه آن یکسان بودن ضخامت در تمامی نقاط رعایت شده باشد. دف های دارای پوست طبیعی معمولاً مرغوب تر از دف های دارای پوست مصنوعی (به اصطلاح دف های طلقی) هستند و به تبع قیمت بالاتری نیز دارند، ولی در مقابل استفاده از پوست مصنوعی مزایایی را برای دف نوازان به همراه دارد که باعث شده بسیاری از آنها نوازندگی با دف های طلقی را ترجیح بدهند. برای مثال، مسائلی از قبیل جذب رطوبت و تغییر حالت و احتمال تغییر کوک حین اجرا، از مشکلات پوست های طبیعی هستند که در ارتباط با پوست های مصنوعی وجود ندارند.
گل میخ: پوست در قسمت پشت کمانه، ابتدا با سریش به لبه کلاف می چسبد و سپس به وسیله گل میخ ها که میخ های سر تخت شبیه به پونز هستند محکم می شود.
قلاب: میخ های زاویه داری هستند که در داخل کلاف در فاصله معینی از یکدیگر نصب شده اند تا حلقه ها به آنها وصل شوند.
حلقه (زنجیر): حلقه هایی با قطر ۲ سانتی متر و از جنس فلز (برنج، مس یا آهن) که بصورت زنجیره های چهارتایی به قلاب ها وصل می شوند و هنگام نواختن دف، با تکان دادن ساز به صدا در می آیند و بخشی از صدای دف را تشکیل می دهند. به دف هایی که زنجیر دارند، دف زنگی می گویند.
جا دستی (دستگیره): در بخش پایین کلاف و روی قسمت پشتی چوب، یک فرو رفتگی به شکل نیم دایره ایجاد می شود که محل قرار گرفتن شست دست چپ است (از این رو، به آن شستی نیز می گویند).
برای خرید دف به چه نکاتی باید توجه کنم؟
نخستین مسأله ای که هنگام خرید دف باید مد نظر داشته باشید، اندازه و وزن آن است که می بایست به تناسب قدرت جسمانی نوازنده و اندازه دست های او انتخاب شود. دف را در سایزهای مختلف (کوچک، متوسط و بزرگ) می سازند. سایز کوچک دف برای کودکان در نظر گرفته شده است تا آنها نیز بتوانند در سنین کم به فراگیری این ساز بپردازند. وزن دف نیز متأثر از عرض کلاف و ضخامت آن است. به هنرجوهای مبتدی توصیه می شود دف های طوق باریک (عرض کمتر کلاف) که سبک تر هستند را انتخاب کنند تا وزن دف آنها را حین تمرین خسته نکند، اما به افراد قوی جثه پیشنهاد می شود تا بعنوان اولین ساز، دف سنگین تری (طوق پهن) انتخاب کنند تا کنترل لازم را بر این ساز بدست آورند، و در سطوح بعدی می توانند دف سبک تری تهیه کنند. انتخاب دفی که وزن متوسط داشته باشد نیز می تواند یک انتخاب بلندمدت محسوب شود.
مهم ترین نکته در ارتباط با ساز دف این است که قسمت چوبی یا همان کلاف (کمانه) آن باید صاف و بدون پستی و بلندی باشد، یا بعبارتی تاب نداشته باشد. میزان کشش پوست نیز باید به اندازه باشد، یعنی نه خیلی سفت و نه خیلی شل. سفت بودن بیش از حد پوست، حساسیت آن را بالا می برد و شل بودن آن باعث افتادگی و شل بودن صدا می شود که اصطلاحاً در چنین حالتی می گویند دف صدای “دبه” می دهد. برای انتخاب بین سازی با پوست طبیعی یا مصنوعی نیز به نکات ذکر شده توجه نمایید، اما معمولاً به هنرجویان توصیه می شود در ابتدای راه، یک دف طلقی باکیفیت را بخاطر سهولت نگهداری تهیه کنند. در نهایت به نکات ظاهری ساز و اتصالات پوست و کلاف و گل میخ ها توجه داشته باشید.
